باغ موزه نارنجستان قوام شیراز

قوام السلطنه در سال ۱۲۵۲ ه. ق به حکومت فارس منصوب گردید و در محله سکونت خویش (محله بالاکفت) اقدام به احداث ابنیه تاریخی و سکونتی نمود که به شکل گیری مجموعه قوام منجر گردید. این مجموعه که در بین عامه مردم به باغ قوام معروف است بواسطه نام بنای بیرونی خود امروز به نارنجستان قوام معروف است.

مجموعه قوام بین سال‌های ۱۲۵۷ و ۱۲۶۷ مقارن با حکومت ناصرالدین شاه قاجار ساخته و تکمیل گردیده است. این مجموعه از عناصر متعددی تشکیل یافته که عمده‌ترین این عناصر عبارتند از حمام گچینه، حسینیه قوام، مکتب خانه قوام (خانه عرقیها)، اندرونی قوام (منزل زینت الملک)، دیوان خانه قوام (نارنجستان)، حمام اختصاصی قوام و اصطبل و زنجیرخانه (در حال حاضر از بین رفته است). البته بازارچه‌ای هم در این مجموعه وجود داشته که در اثر احداث خیابان لطفعلی خان زند از بین رفته است.

بنای نارنجستان در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به دانشگاه شیراز اهدا گردید و بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ خورشیدی مورد استفاده موسسه آسیایی، تحت سرپرستی پروفسور آرتور اپهام پوپ، ایران شناس معروف بوده‌است.

در سالهای اخیر زیرزمین ضلع شمالی تعمیرات اساسی گردیده و به عنوان موزه مورد استفاده قرار گرفته که در آن اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ نگهداری می‌شود.

مطابق اسناد تاریخی موجود در زمان حکومت زندیه حاج ابرایم خان کلانتر اعتماد الدوله شیرازی به لطفعلی خان زند خیانت کرده و او به کرمان می‌گریزد و در کرمان کشته می‌شود.

پس از به کرسی نشستن آقا محمد خان، حاج ابراهیم خان در طی این مدت تمام اقوام خود را در ولایات مختلف فارس ساکن می‌کند و هر یک را بر سر کاری می‌گمارد. پس از مدتی اطرافیان فتحعلی شاه کودتا کرده و ایشان را نسبت به حاج ابراهیم خان بدگمان و بدبین می‌کند تا جایی که او دستور به قتل حاج ابراهیم خان کلانتر و همه افراد خانواده اش می‌دهد.

در سفر فتحعلی شاه به شیراز علی اکبر خود را به او معرفی کرده و یادآور می‌شود که ایشان تمام خانواده او را کشته‌اند. فتحعلی شاه که از کردار خود تا حدودی پشیمان بوده است او را مورد محبت خویش قرار می‌دهد و به او لقب قوام الملک را می‌دهد که نام کامل ایشان بدین شرح است: علی اکبر خان قوام الملک اول که از طرف فتحعلی شاه والی شیراز می‌گردد.

س از مرگ او علی محمد خان قوام المک دوم یعنی پسر علی اکبر خان طرح ساختن بنای خانه کنونی را می‌دهد که نام اصلی اش خانه قوام الملک می‌باشد ولی متأسفانه عمرش به پایان بنا نمی‌رسد و محمد خان قوام الملک سوم، پسر او، شروع به سخت این بنا می‌کند. این خانه که قبلاً حمام گچینه و سه خانه اطرافش هم مربوط به آن بوده و اکنون این منازل جدا گردیده‌اند نام قدیمی اش اندرونی قوام یا خانه قوام می‌باشد.

نارنجستان قوام، بیرونی خانه قوام بوده است که از زیرزمین به خانه قوام راه داشته است و از آن برای کارهای دیوانی، اداری و همچنین پذیرایی از مهمان‌ها استفاده می‌کردند.

بنای کنونی یعنی خانه قوام منزل شخصی او بوده و پس از محمد رضا خان قوام الملک سوم به پسر ایشان حبیب‌الله خان قوام الملک چهارم می‌رسد و سپس پس از مرگ او که املاکش تقسیم می‌گردد نارنجستان قوام به ابراهیم خان قوام الملک پنجم پسر ایشان می‌رسد که این امر همزمان با دوره رضاخان می‌گردد و در آن زمان رضا خان پهلوی تمامی القاب و اسامی را از نام اشخاص برمی‌دارد.

باغ قوام که امروزه به دلیل وفور درختان نارنج در آن، نارنجستان قوام هم نامیده می‌شود در محله بالا کفت و تقریباً در قسمت شرقی انتهای خیابان لطفعلی خان زند واقع است. این باغ و عمارت آن از جمله زیباترین و ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه محسوب می‌گردد. احداث باغ و مجموعه بناهای آن بوسیله علی محمد خان قوام الملک آغاز شده و در سال ۱۳۰۰ قمری بوسیله فرزند وی محمد رضا خان قوام الملک تکمیل گردیده است. محمد رضا خان بانی باغ و عمارت مزبور در آن دوره با حسین قلی خان نظام السلطنه والی فارس زد و خوردهای خونینی کرده و از محمد تقی میرزا کن الدوله برادر ناصرالدین شاه چوب خورده و مدت‌ها در تهران و دیگر شهرها در حال تبعید و سرگردانی به سر برده است. پس از قوام الملک سال‌های پیشین بوسیله ابراهیم قوام که از اخلاف محمدرضا خان است تغییراتی در ساختمان‌های مزبور انجام گرفته و به عنوان موزه و مرکزی برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی به دانشگاه شیراز اهدا گردیده است. دانشگاه شیراز این محل را به مؤسسه آسیایی واگذار نموده و مؤسسه آسیایی نیز با استفاده از کمک‌های بخش فرهنگی سازمان برنامه و منابع دیگر تعمیرات مفصلی را در آنجا انجام داده و هنرمندان و صنعتگران شیرازی و اصفهانی و تهرانی هم بنحو ماهرانه و مطلوبی این بنای ارزشمند را مرمت نموده‌اند. هم اکنون در کتابخانه این مرکز مجموعه کتاب‌هایی که بوسیله پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز اهدا گردیده نگهداری می‌شود.

باغ قوام در محله بالا کفت، بنیاد آن را مرحوم میرزا علی محمد خان قوام الملک نهاده و جناب قوام الملک حالیه باتمام رسانیده، این باغ محل جلوس و حکم معزی الیه است. در سمت شرقی آن تالاری است شاهانه، در دو جنب آن دو راهرو و در جنب آنها دو ارسی پنج دهنه ملوکانه و در دو جنب آنها دو ایوان، تمام عمارات مذکور به ایینه‌های خرد و کلان با آئین است و منفش و نگار الوان با تزیین و در هر یک از سمت جنوب و شمالش بیست و یک طاق نماست و طرف آن دو ایوان و دیگر اتاقهاست. حوضی دریاچه مانن دارد که از آب زلال مالامال است و باغچه‌هایش از اشجار نارنج و ریاحین جنت چون کوکب رخشان فروزان.

در ورودی اصلی باغ رو به جنوب و به یک هشتی باز می‌شود. سر در ورودی دارای تزیینات آجرکاری زیبائی است. بر پیشانی در ورودی کتیبه‌ای از سنگ مرمر سرخ‌فام شامل آیاتی از قرآن است و در دو طرف این کتیبه ابیاتی از آسوده شاعر شیرازی دربارهٔ بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شده است. تاریخ بالای سر در سال ۱۳۰۵ قمری را نشان می‌دهد که همزمان با پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار می‌باشد. بر روی ازاره سنگی دو طرف درگاه نقش دو سرباز دوره قاجاریه در حالیکه تفنگی در دست دارند، حجاری شده است. در ورودی از چوب ساج تهیه شده بر روی آن منبت کاری‌های زیبایی انجام گرفته است. این در به یک هشتی مربوط می‌شود، سقف این هشتی دارای آجرکاری و کاشی کاری و مقرنس سازی‌های گچی بسیار زیبائی است. این هشتی به وسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط دارد.

باغ قوام در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی دارای ساختمان است. عمارت اصلی باغ که در سمت شمالی واقع شده دو طبقه و در زیر آن هم یک طبقه زیرزمینی است. طرح بنای اصلی و ایوان دو ستونی عمارت از شیوه معماری رایج در دوره زندیه اقتباس شده و همچنین سایر بناهای دوره زندیه و قاجاریه در عمارت دوره قاجاریه و حجاری و نقاشی و گچ بری و آئینه کاری عالی‌ترین نمونه هنر دوره قاجاریه محسوب می‌شود. با شکوه‌ترین قسمت این ساختمان ایوان بزرگ آن با دو ستون سنگی یکپارچه و سقف مسطح تزیین شده است.

در دو طرف ایوان بزرگ دو راه زینه برای ورود به آنجا و سایر قسمت‌ها ساخته شده که از کف محوطه نزدیک دو متر بلندی دارد. این پله‌ها به دو بهار خواب متصل است و در هر طرف یک سالن بزرگ و یک اتاق بزرگ واقع گردیده و در انتها نیز پله‌هایی برای رفتن به طبقه بالا ایجاد شده است. در روبروی ایوان شاه نشین، اتاق‌هایی که محل اقامت حاکم وقت و اقوام و مهمانان نزدیکش بوده، واقع است. طبقه بالا نیز دارای چهار اتاق است که دو تای آن در عقب واقع شده و دارای هشتی و پنجره‌هایی مشرف بر ایوان می‌باشد.

سابقاً این اتاق‌ها هم برای اقامت مهمانان مورد استفاده بوده است.

تقسیم‌بندی اتاق‌ها بنحوی است که گروه‌هایی از مهمان‌ها به طور مجزا می‌توانسته‌اند در آنجا اقامت کنند و بطور کلی این مجموعه مشتمل بر دو دستگاه شامل پنج اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر کدام با دو اتاق و شش اتاق انفرادی است.

ایوان بزرگ عمارت ار نظر هنرهای مختلفی که در آن بکار رفته زیباترین ایوان دو ستونی دوره قاجاریه در شیراز است. دو ستون ایوان از سنگ مرمر یکپارچه و بدنه آنها استوانه‌ای و سر ستون‌ها دارای مقرنس کاری‌های زیبائی است. در وسط سقف ایوان یک مدال بزرگ نقاشی شده و در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم گردیده است.

علاوه بر این نقش‌ها قسمت‌های دیگر سقف ایوان و بسیاری از اتاق‌ها و همچنین بدنه و دیوارهای آنها با تصویرهای مختلف و زیبایی چون گل و بوته، اشکال حیوانات، منظره شکارگاه و غیره نقاشی شده و اطراف نقاشی‌های سقف ایوان و دیوارها و شاه نشین بنحو بدیعی آئینه کاری گردیده است.

نقاشی رنگ و روغن سقف‌ها به سبک نقاشی‌های دوره زندیه است. نقاشی بر روی چوب‌های سقف که باصطلاح محلی مرجوک نامیده می‌شود مخصوص هنرمندان شیراز می‌باشد و در بیشتر ساختمان‌های دوره زندیه و قاجاریه شیراز این شیوه مشاهده می‌شود. در حواشی سقف‌ها مقداری کاغذ دیواری و عکس‌های کاغذی رنگی نیز بکار رفته که در آن دوره از اروپا به ایران آورده‌اند. سقف طبقه بالا در طرفین ایوان تیرهای چوبی است که روی آنها هم نقاشی شده است. نقاشی‌های سقف ایوان بزرگ و بیشتر اتاق‌ها غالباً بوسیله لطفعلی خان صورتگر، نقاش و مینیاتوریست مشهور آن دوره انجام گرفته است.

عمارت اصلی در قسمت جلو دارای درهای ارسی با شیشه‌های رنگی است. هلالی بین دو ایوان دو ستونی و شاه نشین هم شیشه‌های رنگی بسیار زیبائی دارد. این شیشه‌ها در دوره قاجاریه از اروپا به ایران آورده شده است. کلیه درهای عمارت از چوب گردو است خاتم کاری یا به سبک هندی منبت کاری شده و در آنجا صدفهائی بکار رفته که در آن زمان از خلیج فارس آورده‌اند. این درها بسیار نفیس و کار استادان بزرگ این فن است. ازاره تمام اتاق‌های اصلی عمارت و بخاری دیواری شاه نشین از سنگ‌های مرمر است. این سنگ‌ها را از یزد و تبریز به شیراز آورده‌اند. روی بخاری سنگ مرمر نقش داریوش هخامنشی با یک برجستگی مختصر کنده شده و حواشی آن برنگ طلائی تزیین گردیده و در گوشه‌های بالای بخاری هم دو تصویر از محمدرضا خان قوام الملک حجاری شده است. ازاره پایین عمارت دیوان و زیر ایوان نیز حجاری و نقوش آنها با اقتباس از راه سنگی عمارت دیوانخانه کریم خان زند ایجاد شده ولی به شیوه تصاویر دوره قاجاریه است. بر روی سنگ‌های ازاره ساختمان نقوش برجسته سربازان عهد قاجاریه با لباس‌های آن دوره در حالیکه تفنگی در دست دارند و تصویر شیر و گور و پنجره سنگی مشبک و حجاری شده نیز نصب گردیده که بصورت ترنج‌های بسیار خوش طرحی است.

بالای عمارت اصلی به شیوه ساختمان‌های آن دوره دارای هلالی هائی است. بر روی این هلالی‌ها که سه عدد می‌باشد تصاویر و طرح‌های زیبائی کاشیکاری شده است.

در دوره قاجاریه باغ قوام و مجموعه عمارت آن " بیرونی " نامیده می‌شده و خانه زینت الملک را که در طرف مغرب آن واقع شده و فاصله بین آنها یک کوچه است به جهت اینکه محل سکونت خانواده قوام بوده " اندرونی " می‌خوانده‌اند.

این دو بنا از زیر کوچه توسط یک تونل با یکدیگر مربوط می‌شوند.

این باغ از عمارات دوره قاجاریه شیراز است که در محله بالاکفت و در قسمت شرقی انتهای خیابان لطفعلی خان زند واقع است. این محدوده تقریباً در نقطه انتهایی و شرقی شهر قدیم و در جایی که در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و کل شیخ ابوذرعه قرار داشته‌اند استقرار دارد.